Baugar og hjásólir
Gíll og úlfur
Gíll eða aukasól er ljósblettur sem fer á undan (sést vestan við) sól og myndast við ljósbrot sólargeislanna. Samsvarandi ljósblettur sem fer á eftir sól (austan við hana) heitir úlfur. Sagt er að sól sé í úlfakreppu. Hjásólir af þessu ákveðna tagi myndast við ljósbrot í flötum sexstrendum ískristöllum þar sem þykkt plötunnar er lítil miðað við þvermál hennar. Plöturnar falla oftast flatar.
Aftur uppRosabaugur og hjásólir
Þegar sól er lágt á lofti falla gílar og úlfar oft saman við svokallaðan 22° rosabaug. Hann myndast hins vegar við ljósbrot í stuðlakristöllum, en lengd þeirra er að jafnaði meiri en þvermál. Þeir falla á ýmsa vegu, oftast þó með lengri ás tiltölulega flatan. Ef lengd og þvermál eru svipuð er fallhalli kristallanna á ýmsa vegu. Þá koma fram bæði gílar og rosabaugur. Ef sól er hátt á lofti (sem ekki gerist nema um miðjan dag að sumarlagi hér á landi) flytjast gílarnir út fyrir 22° bauginn.
Þegar rosabaugur er á lofti sýnist svæðið innan við bauginn dekkra en utan við, kristallabrotið hefur stolið geislum og flutt út í bauginn. Bjarta svæðið sem fylgir baugnum nær oft út í 40 til 50°.
Litir í hjásólum og rosabaug stafa af mismiklu ljósbroti rauðra og blárra geisla. Gílar og 22° rosabaugurinn eru mjög algengir, sjást gjarnan oftar en einu sinni í viku á hverjum stað hér á landi en eru misáberandi.
Á mynd 1 virðist sólin stærri en venjulega vegna bjarmans í skýjunum kringum sólarsvæðið. Myndasmiðurinn lýsti fyrirbærinu þannig að það væri eins og regnbogalituð aukasól væri við hlið raunverulegrar sólar, jafnstór eða lítið minni.
Lengst til vinstri á mynd 2 sést svokallaður úlfur (eystri-gíll) en það er bjartur blettur eða hjásól austan við sólina og myndast við ljósbrot í flötum ískristöllum. Vestan við sól er önnur hjásól, svonefndur gíll (sést ekki á myndinni).
Algengast er að rosabaugur (22° baugur) sjáist í samfloti með gílunum sem þá sjást sem bjartir blettir á baugnum í sömu hæð á lofti og sólin. Þegar sól er hátt á lofti (eins og á mynd 2) ganga gílarnir hins vegar út fyrir rosabauginn.
Aftur uppSnertibaugar
Í fljótu bragði gæti maður haldið að baugbrotið sem sést efst á mynd 2 sé einmitt 22° baugurinn en við nánari skoðun er nánast fullvíst að hér sé um að ræða svonefndan efri snertibaug. Þegar sól er mjög lágt á lofti sést hann oft sem fuglslaga vaff þar sem botn vaffsins snertir 22° bauginn. Eftir því sem sól hækkar á lofti breiða fuglsvængirnir úr sér og vaffið grynnkar (sjá mynd í greininni Sólstólpi).
Þegar sólin er meir en 22° ofan sjóndeildarhrings kemur annar snertibaugur í ljós undir sólinni snertandi 22° bauginn að neðanverðu. Eftir því sem sólin hækkar á lofti teygja snertibaugarnir sig umhverfis 22° bauginn og fara að ná saman þegar sól hefur náð að minnsta kosti 29° hæð. Þetta hefur ekki gerst á mynd 2, þeir umfaðma þá 22° bauginn. Þeir verða smám saman að reglulegum hring og ef sól nálgast hvirfilpunkt (aldrei hér á landi) verða 22° baugurinn og umfeðmisbaugurinn nánast óaðgreinanlegir.
Algengast er að litir greinist öllu betur í sundur í snertibaugunum heldur en í 22° baugnum. Ljós sem myndar snertibauga hefur brotnað á flóknari hátt en í gílum og 22° baug. Um það má t.d. lesa á vefsíðunni Atmospheric Optics.
Aftur uppGílabaugur
Á mynd 2 má, auk úlfs og efri snertibaugs, sjá svokallaðan gílabaugur (parhelic circle). Hann gengur þvert í gegnum sól í sömu hæð og hún. Stundum nær þessi baugur allt í kringum sjóndeildarhringinn og myndast stöku sinnum á honum aðrar hjásólir (120° gílar).
Gílabaugurinn myndast við speglun á lóðréttum flötum ískristallanna (svipað og sólstólpi myndast við speglun á láréttum flötum kristallanna). Næst sólu er speglunin af ytra borði kristallanna, en lengra frá sól er hún af innri flötum hans.
Aftur uppFleiri myndir og heimildir
Á síðunni Atmospheric Optics má sjá mynd af svonefndum 22° rosabaugi sem er algengastur rosabauga eða hjálmabanda eins og e.t.v. væri æskilegt að nota sem safnheiti allra þeirra bauga og banda sem verða til við ljósbrot í skýjum. Rosabaugurinn myndast við ljósbrot í stuðlakristöllum, en lengd þeirra er að jafnaði meiri en þvermál. Þeir falla á ýmsa vegu, oftast þó með lengri ás tiltölulega flatan. Eins og gráðutalan í nafninu tiltekur er radíus baugsins 22° frá sól. Það samsvarar u.þ.b. fjarlægð frá þumli til litlafingurs sé hönd brugðið fyrir sól (takið eftir litlu myndinni neðar til hægri á sömu síðu: 22° rosabaugi). Sé radíusinn meiri en þetta er væntanlega um aðra tegund rosabaugs/hjálmabanda að ræða.
Sjá einnig fróðleik um rosabauga.
